چگونه از opentype استفاده کنیم؟

نوشته شده توسط امین عابدی

opentype چیست؟

همانطور که احتمالاً میدانید opentype مجموعه‌ای از الگوریتمها برای عملکرد هوشمند فونت در سیستم‌های دیجیتال است. opentype شامل موارد زیادیست که بخشی از آن به صورت خودکار و بخشی دیگر به صورت اختیاری به کاربران کمک می‌کند تا متون خود را راحت‌تر و سریع‌تر پیاده‌سازی کنند و از جایگزین‌های تایپوگرافی که توسط طراح تایپ و سازنده فونت درون فونت‌ها تعبیه شده بهره‌مند گردند. در این مقاله به طور مختصر با نحوۀ به کارگیری برخی از این امکانات در نرم‌افزارهای مختلف آشنا می‌شوید.

قبل از اینکه به موضوع اصلی بپردازیم لازم است به چند نکته اشاره کنیم:

1- opentype شامل بخش‌های زیادیست، هدف اصلی ما در این مقاله، دسترسی به امکانات مربوط به جایگزینی اختیاری گلیف‌ها به عنوان بخشی از جدول GSUB (مخفف Glyph Substitution به معنی جایگزینی گلیف) در opentype است.

2- تگ‌های مخفف 4 حرفی لاتین، زیرمجموعه‌ای از جداول opentype برای اشاره به یک امکان ثبت شده هستند. به عنوان مثال calt مخفف contextual alternates یکی از تگ‌های زیرمجموعۀ GSUB است. لیست این تگ‌ها و کاربردشان را می‌توان از سایت مایکروسافت دید.(برای calt اینجا را ببینید.)

3- برای استفاده از این جایگزینی‌ها باید ابتدا مطمئن شویم فونت ما امکان مورد نظرمان را دارد.

opentype در وب

در وب می‌توان امکانات opentype را از طریق کدهای css تنظیم کرد. برای این کار کافیست مخفف تگ 4 حرفی امکان مورد نظر را بدانیم و از font-feature-settings استفاده کنیم. مثال زیر از فونت استعداد است که small caps (با تگ smcp) را برای پاراگراف p1 و oldstyle numbers (با تگ onum) را برای پاراگراف p2 فعال میکند.(کدها قابل ویرایش هستند، می‌توانید برای امتحان در مثال زیر به جای smcp بنویسید c2sc، و onum را پاک کنید و tnum را جایگزین آن کنید.)

کد font-feature-settings را می‌توان در سه حالت زیر به کار برد:

font-feature-settings: "smcp";
font-feature-settings: "smcp" on;
font-feature-settings: "smcp" off;

همچنین برای دستکاری بیش از یک امکان می‌توان آنها را کنار هم نوشت، به عنوان مثال برای تنظیم همزمان smcp و c2sc میتوان اینگونه عمل کرد:

font-feature-settings: "smcp" , "c2sc";
font-feature-settings: "smcp" on , "c2sc" on;
font-feature-settings: "smcp" off , "c2sc" off;

در مثال‌های بالا در حالت اول و دوم smcp و c2sc روشن و در حالت سوم خاموش می‌شوند. باید در نظر داشت که جایگزینی‌های GSUB در opentype به دو گروه اجباری(که همواره روشن هستند، مانند لیگیچرهای اجباری rlig)، و اختیاری(یعنی می‌توان آنها را روشن و خاموش کرد) تقسیم می‌شوند. از میان ویژگی‌های اختیاری گروهی به صورت پیش‌فرض روشن هستند، مانند init، medi و fina در فونت‌های فارسی که حالات اول، میانی و آخر حروف را در حین تایپ به صورت خودکار جایگزین می‌کنند… و گروهی دیگر به صورت پیش‌فرض خاموش، مانند استایل‌ست‌ها که با ss01 تا ss20 نمایش داده می‌شوند.

همچنین برای تنظیم وضعیت محورهای یک فونت متغیر در وب، می‌توان از font-variation-settings استفاده کرد. برای این کار باید تگ 4 حرفی مربوط به نام محورهای آن فونت را بدانیم. برای مثال فونت استعداد دارای دو محور وزن با تگ wght در محدودۀ 100 تا 900 و محور کشیدگی با تگ kshd در محدودۀ 100 تا 200 است بنابراین به طریق زیر میتوان وضعیت محورهای آن را در وب تنظیم کرد(وقتی از محوری نام برده نشود پردازشگر، فونت را روی نقطۀ پیش‌فرض آن محور قرار می‌دهد، برای مثال در پاراگراف p2 از محور کشیدگی اسمی نیامده، بنابراین فونت روی وضعیت پیش‌فرض آن محور که مقدار 100 است قرار می‌گیرد)(کدها قابل ویرایش هستند، امتحان کنید):

opentype در نرم‌افزارهای دسکتاپ

عملکرد opentype در نرم‌افزارهای دسکتاپ معمولاً بدتر از مرورگرهای وب است، به دلیل آنکه اغلبِ سیستم‌های نرم‌افزاری برِوز نیستند و برای تمام خطوط نوشتاری و زبان‌های مختلف به صورت متوازن توسعه داده نمی‌شوند. با این وجود در مواردی که کار می‌کنند می‌توان از آنها بهره گرفت.

Microsoft Word

MS Word یکی از نرم‌افزار اصلی مجموعۀ MS Office و یکی از واژه‌پردازهای محبوب و پراستفاده است. برای دسترسی به opentype در این مجموعه کافیست روی نوشتۀ دلخواهتان راست کلیک کرده و در منوی باز شده گزینۀ Font را انتخاب کنید. پس از این کار در پنجرۀ باز شده تب Advanced را انتخاب کنید. دومین بخش مربوط به opentype است.

(مجموعۀ MS Office تا این تاریخ از فونتهای رنگی و متغیر پشتیبانی نمی‌کند.)

Adobe Illustrator

نرم‌افزارهای ادوبی تنظیمات مشابهی برای opentype دارند، ما در این مقاله نگاهی به نسخۀ 2021 ایلواستریتور می‌اندازیم. برای دسترسی به opentype در این نرم‌افزار باید از منوی windows –> type –> opentype اقدام کرد. بعد از این کار منوی کوچکی باز میشود که میتوان تنظیمات مورد نظر را اعمال کرد. همچنین برای دسترسی به وضعیت محورها در فونت‌های متغیر باید از منوی windows –> type –> character اقدام و روی آیکون مربوط به آن (سمت راست تصویر زیر) کلیلک کرد.